Arie Altena
index

Dark Planet, Dark Energy

Concept for a year programme (sketch)

This text is an example of what I sometimes call ‘invisible writing’. Since about 2004 a good deal of my thinking and writing labour went into texts for funding applications. Usually these were collaborate efforts of Lucas van der Velden, Annette Wolfsberger, me and others. Maybe some of my best ideas and my best writing have ended up in these invisible texts, to be manifested only as events, festivals, publications, and in fragments of PR. The texts below is a sketch for the idea of a year programme for the Austrian arts organisation BAWAG. We worked on at Sonic Acts in 2013, in response to an open call by BAWAG. The programme was never realised – as far as I remember because BAWAG decided to cancel it altogether. Maybe the text is interesting as it signals a shift in the development of Sonic Acts from the science inspired ‘Dark Universe’ to an interest in ecology, and shows how these interests were connected at the time. If I’m not mistaken the text below is mostly mine, taking into account input from Lucas van der Velden, Annette Wolfsberger and also Gideon Kiers. Please beware: it is a sketch, it is not the text of the application, and it was not intended for publication.

Dark Planet, Dark Energy

De menselijke bemoeienis met de planeet heeft gezorgd voor een catastrofe. De mensheid vernietigt langzaam de structuren en voorwaarden van haar eigen bestaan. De catastrofe komt niet in de toekomst, in de vorm van een grote uitbarsting, ze heeft al plaatsgevonden. De processen zijn lang geleden in gang gezet, ze zijn onomkeerbaar. Fossiele brandstoffen raken op, energie wordt een probleem, en klimaatverandering organiseert de wereld opnieuw. Precies die catastrofe doordingt de mensheid ervan dat ze niet de centrale plaats inneemt in het universum.

Dankzij de wetenschappelijke instrumenten die we hebben ontwikkelen hebben we toegang tot en kennis van fenomenen die zich afspelen op een schaal die niet menselijk is, en ons bevattingsvermogen bijna te boven gaan. De kosmologie is uitgegroeid tot een empirische wetenschap, en we kijken miljarden jaren terug naar het begin van het universum. We weten dat we met onze zintuigen maar een heel klein deel van het elektromagnetisch spectrum waarnemen. We krijgen steeds meer inzicht in wat de impact van de mensheid op de aarde is. In de geologie spreekt men van het Antropoceen – als opvolger van het Holoceen –, het tijdperk waarin de menselijke activiteit een globale impact heeft op de ecosystemen. We weten dat onze bemoeienis met de aarde effect heeft, maar we weten ook dat we er geen controle over hebben. We leven nu op een, voor de mensheid, ‘donkere planeet’ – hoe helder blauw de aarde er vanuit de ruimte ook uit ziet.

Door de mens gemaakte systemen zijn de menselijke maat ontstegen. Het financieel stelsel waarop de westerse wereld enige eeuwen was gebaseerd, is volledig ondermijnd, wat ten minste voor een deel direct is terug te voeren op real-time trading door algoritmes. We verzamelen onwaarschijnlijke hoeveelheden data, ook over menselijk gedrag, laten deze door algoritmes analyseren, en creëren computermodellen die de toekomst voorspellen. Die data zijn een uitdaging aan het voorstellingsvermogen – want wat we er aan kennis en inzicht uit kunnen halen, is verre van duidelijk. De mensheid veruiterlijkt haar gedrag, laat het opslaan in databases, als materiaal voor toekomstvoorspellingen en plannen. Het maakt een blik van buiten mogelijk. Gedrag omgezet in elektrische stroompjes, niets als energie, de opslag ervan is afhankelijk van energie. De droom van een virtuele wereld is al lang waarheid geworden, ze lijkt alleen volstrekt banaal, of de diepgang ervan onttrekt zich aan de menselijke waarneming, is alleen iets voor computers.

Schiet een esthetica van het Schone tekort in deze situatie? Hebben we een esthetica van het Sublieme nodig om de wereld ervaarbaar te maken? Is dat een esthetica van het sublieme die ook inzicht probeert te bieden, toegang tot wat de mens ontsnapt? Dat is een bijna onmogelijke opgave, maar één die ook leidend is voor de wetenschap (die probeert te begrijpen wat we nog niet begrijpen) en de contemporaine filosofie. Hoe kun je kennis hebben van iets wat zich aan je onttrekt, wat verborgen is? Hoe weet je dat het verborgen is, en dat er zich iets aan je onttrekt?

De kunst zal de wereld niet redden. Technologie en wetenschap evenmin als een terugkeer naar de natuur. De crisissituatie waarin we verkeren, en de toename van kennis, leiden tot spannende nieuwe conceptualiseringen en ideeën over wat natuur is, wat omgeving, wat ecologie, hoe de elementen waaruit de wereld bestaan – inclusief de mens – in elkaar steken en met elkaar verbonden zijn. Voorbeelden zijn dark ecology, object-oriented ontology en speculative realism, nieuwe pogingen om de wetenschappelijke kennis uit natuurkunde en sterrenkunde recht te doen in de filosofie, nieuwe pogingen om de onlosmakelijke – vaak duistere - verbondenheid van dingen en mensen en processen te conceptualiseren. De tijd dat natuur en cultuur voor het denken twee verschillende sferen waren, ligt achter ons.

Kunst geeft ons het voorstellingsvermogen om de wereld te zien, ze kan zichtbaar en ervaarbaar maken wat anders verborgen blijft. Kunst engageert zich met dit donkere universum en deze duistere wereld en probeert zich er een voorstelling van te maken. En als is kunst een menselijke activiteit, juist kunst kan de wereld voorstellen vanuit een niet-menselijk perspectief. Ze vertaalt de invloed van de fenomenen die zich buiten de bandbreedte van de menselijke zintuigen afspelen, zoals sterrenkunde en kosmologie de mysteries van het universum proberen te begrijpen. Ze probeert ervaarbaar te maken wat plek van de mensheid is in het universum, temidden van al die bekende en onbekende vormende krachten. Kunst maakt de invloed van de mens en de technologie op het landschap zichtbaar (wat anders voor de dagelijkse blik onzichtbaar blijft), en de processen die de werkelijkheid vormgeven. Ze probeert een voorstelling van de ‘natuur’ te maken, of evengoed van de sociale verbanden. Als we iets weten – met het toenemen van onze kennis – dan is het dat de wereld veel vreemder is dan we ons ooit hebben kunnen voorstellen. Die crisis activeert het voorstellingsvermogen.

Dit alles vormt de achtergrond voor het programma dat Sonic Acts voorstelt. Daarin stellen we ‘dark energy’ centraal. In de natuurkunde staat ‘Dark Energy’ voor de vorm van energie die moet verklaren dat de uitdijing van het heelal nog steeds accelereert. Het kan een metafoor zijn voor alle onbekende manieren waarop ‘energie’ werkzaam is – als uitdaging aan het voorstellingsvermogen. ‘Dark energy’ staat evengoed voor de energiecrisis, verbonden met het opraken van fossiele brandstoffen, en klimaatverandering, ‘aanjager’ van grootschalige veranderingen in de wereld, die onze controle en bevattingsvermogen te boven gaan. In de kunst refereert het aan werk dat gebruikt maakt van energieën en vormen van straling, kunst die gaat over verschijnselen die zich afspelen op een schaal die groter is dan de aarde. Denk aan het gebruik van radiogolven, signalen van zonnestormen, data van satellieten en telescopen, het geluid van aardbevingen. (In oktober 2013 komt bijvoorbeeld Douglas Kahn’s nieuwe boek uit Earth Sound Earth Signal, Energies and Earth Magnitude in the Arts, dat gaat over energie op globale schaal, vanuit besprekingen van kunstenaars die werken met zulke verschijnselen). Door een blik van buiten op de aarde te werpen worden juist die verschijnselen gekoppeld aan de mens en tonen ze de verbondenheid van de mens en zijn cultuur aan de aarde en de verschijnselen daarbuiten.

Energie als kunstzinnig, natuurlijk, cultureel en transglobaal fenomeen: wat is de intellectuele brandstof van hedendaagse kunstenaars? Hoe werken kunstenaars met de schijnbaar ongrijpbare vormen van energie zoals radiogolven, infrarood, elektromagnetisme, en agressieve vormen van straling zoals laser en radioactiviteit? En hoe leggen zij relaties tussen het menselijke bewustzijn en dat wat dat bewustzijn overstijgt, om het ongrijpbare toch ervaarbaar, grijpbaar of zelfs zintuiglijk ‘ervaarbaar’ te maken. Energie is efemeer, het is de ongrijpbare en tegelijkertijd alom aanwezige onzichtbare kracht...